Zawrót głowy (1958)

Vertigo (źródło: imdb.com)

Zawrót głowy to dzieło, które Brytyjski Instytut Filmowy okrzyknął najwybitniejszym filmem wszech czasów. Oparty na powieści duetu pisarskiego Boileau-Narcejac wybitny obraz Alfreda Hitchcocka do dziś budzi zachwyt dzięki perfekcyjnej stronie wizualnej, doskonałemu napięciu, niezapomnianym emocjom i warstwie symbolicznej, udowadniającej niezaprzeczalny artyzm twórcy.

Fabuła Vertigo

Głównym bohaterem filmu Zawrót głowy jest John „Scottie” Ferguson (James Stewart), cierpiący na akrofobię były detektyw. Na prośbę znajomego z dawnych lat, Gavina Elstera (Tom Helmore), Scottie powraca do zawodu, aby śledzić jego żonę. Madeleine Elster (Kim Novak) zachowuje się dość podejrzanie, wydaje się odrealniona i opętana przez ducha zmarłej babki Carlotty. W czasie prowadzonego śledztwa Scottie ulega urokowi kobiety i zakochuje się w niej – równie szybko ją traci. Madeleine popełnia samobójstwo, rzucając się ze szczytu kościelnej wieży.

Od tej pory w każdej napotkanej kobiecie detektyw dostrzega podobieństwo do jego ukochanej, a kiedy natrafia na Judy Barton (wyglądającą niczym bliźniacza siostra Madeleine), poddaje ją metamorfozie, aby uczynić z niej żywą replikę utraconej kochanki. Scottie nie zdaje sobie jednak sprawy, że znalazł się w samym środku kryminalnej intrygi, a Judy skrywa przed nim wiele tajemnic...

Barbara Bel Geddes i James Stewart (źródło: tcm.com)

Różne oblicza miłości

Można by zażartować, że Vertigo to po prostu film o przepracowaniu traumy – cierpiący na lęk wysokości Scottie leczy się ze swej dolegliwości w końcowych scenach, wspinając się na szczyt wieży z ucharakteryzowaną na Madeleine Judy. Dzieło Alfreda Hitchcocka jest jednak obrazem wielowątkowym, pełnym symboli i niedopowiedzeń.

Na pierwszy plan wysuwa się bez wątpienia tematyka miłosna. Miłość w Zawrocie głowy przybiera charakter fatalny – zarówno romans detektywa z zamężną Madeleine, jak i platoniczne uczucie jego przyjaciółki Midge Wood (Barbara Bel Geddes) są z góry skazane na niepowodzenie. Mistrz suspensu odsłania przed nami w dodatku dwa, kontrastujące ze sobą wymiary miłości – jednym z nich jest gwałtowne, romantyczne doznanie, pełne namiętności i pożądania, a drugim nie mniej głęboka miłość, oparta jednak na trosce i wieloletniej więzi, prezentowana przez postać Midge.

Skąpana w kwiatach Kim Novak (źródło: pinterest)

Orfeusz i Eurydyka

Wątek miłosny w Vertigo ustanawia dodatkowo pole do interpretacji filmu w odniesieniu do mitu orfickiego. Przemiana Judy Barton w tragicznie zmarłą kochankę, dokonywana przez popadającego w obłęd detektywa, przypomina starania mitycznego Orfeusza o odzyskanie utraconej Eurydyki. Kiedy przebrana w szary kostium Judy wychodzi naprzeciw Scottiego, scena nabiera cech mistycyzmu, jest metaforą przywrócenia do świata żywych zmarłej pani Elster.

Vertigo (źródło: moxiecinema.com)

Eros i Tanatos

Hitchcock jednym z głównych motywów napędzających fabułę Vertigo czyni ponadto dwa podstawowe ludzkie popędy – Eros i Tanatos. Zawrót głowy to bowiem film o toczącej się w człowieku nieustannej walce wykluczających się instynktów – życia, którego symbolem jest pożądanie i śmierci. Jak przyznał sam mistrz suspensu, moment, w którym Scottie całuje ucharakteryzowaną na Madeleine Judy, jest uprawianiem przez mężczyznę „psychologicznej nekrofilii”. Freudowskie motywy zawarte w filmie odsłaniają determinujący wpływ sfery seksualności na ludzkie działania, a także uniwersalny dramat jednostki uwikłanej w skomplikowane, mroczne i wciąż niezbadane siły własnej psychiki.

Zawrót głowy. Egzystencjalizm

Tajemnicza intryga stojąca za romansem Scottiego z panią Elster i ostateczne zburzenie mniemań bohatera po odkryciu prawdy stanowią metaforyczny obraz ułomności ludzkiego poznania. Chaotyczne wydarzenia z prezentowanych losów mężczyzny są pokrewne z ciągłą zmiennością wszelkich sfer życia, na którą narażony jest człowiek współczesny. Ponadto Zawrót głowy czerpie z problematyki egzystencjalnej, przedstawiając wewnętrzne rozdarcie ekranowych postaci, ich zagubienie i marazm. Bohaterowie Vertigo znajdują się w stanie kryzysu – cechują ich fizyczne ograniczenia oraz zaburzenia natury psychicznej (akrofobia Scottiego), moralny upadek (morderca Gavin Elster) czy uwikłanie w kłamstwo (postać Judy aka Madeleine).

Scena przy przekroju sekwoi (źrodło: reelsf.com)

Scena, w której Madeleine zbliża się do przekroju drzewa i mówi, że „wiecznie żywe sekwoje” nie podobają się jej, gdyż wie, że ona musi umrzeć, traktuje o przemijalności człowieka i jego poczuciu kruchości. „Gdzieś tutaj się urodziłam... A tu – umarłam. Dla ciebie była to jedynie krótka chwila” – mówi, wskazując palcem na przekrój sekwoi.

San Francisco w melodiach Herrmanna

W Zawrocie głowy niezwykle znaczącym elementem dla całości historii jest miasto, przybierające charakter niemal odrębnego bohatera. W filmie zostało ukazane wiele historycznych i charakterystycznych dla San Francisco miejsc, jak na przykład Misje San Juan Bautista i San Francisco de Asís, symbol miasta Golden Gate Bridge, pałac Legion of Honor, restauracja Ernie czy hotel Empire. San Francisco w Zawrocie głowy łączy bądź dzieli głównych bohaterów – oddziałuje na nich niczym żywy organizm.

Most Golden Gate w Vertigo (źródło: pinterest)

Nie sposób pominąć istotnej roli muzyki, którą zawdzięczamy legendarnemu kompozytorowi Bernardowi Herrmannowi. Melancholijna i nadzwyczaj piękna ścieżka dźwiękowa do Zawrotu głowy buduje niezapomniany klimat – począwszy od tajemniczości i grozy w sławetnym intro filmu, po romantyczne melodie towarzyszące miłosnym uniesieniom głównych bohaterów. Herrmann doskonale połączył partie liryczne z pełną napięcia, dynamiczną muzyką ilustrującą tragiczne wydarzenia (m.in. samobójczą ucieczkę na szczyt dzwonnicy).

Zawrót głowy (źródło: bamfstyle.com)

Wizualna perfekcja

Wrażenie robi także imponująca strona wizualna Zawrotu głowy. Zachwycające zdjęcia oddające urok San Francisco wykonał operator Robert Burks. Dominująca dla obrazu jest konwencja spiralna, widoczna już w otwierającej film sekwencji, kiedy to z kobiecego oka wyłaniają się koliste wzory. Owa spiralność objawia się również w schemacie powrotu, na którym została zbudowana opowieść – dwoistość występuje w powielanych ujęciach na wieży; Scottie dwukrotnie zapoznaje się z Judy (ukrywającą się na początku pod tożsamością Madeleine), a ona sama dwa razy traci niejako życie (po raz pierwszy zostaje to upozorowane, a ostatecznie całość kończy się już faktyczną tragedią).

Siła czerwieni w Zawrocie głowy (źródło: cinepop.com.br)

Do rangi symbolu urastają w Zawrocie głowy kolory oraz światłocień. W scenie rozgrywanej w restauracji, gdzie Scottie po raz pierwszy dostrzega eteryczną Madeleine, dominuje czerwień wyrażająca namiętność i erotyczną fascynację. Najważniejszą okazuje się jednak zieleń, symbolizująca odrealnienie pani Elster, jej domniemane opętanie duchem zmarłej Carlotty, a także balansowanie na granicy jawy i snu. Madeleine wielokrotnie została sfilmowana przy użyciu zielonego filtru, a w sekwencjach z hotelu Empire sylwetkę Judy spowija zielony blask neonu znajdującego się za oknem. Światło i mrok nie tylko tworzą atmosferę tajemnicy czy złowieszczości, ale też odzwierciedlają wewnętrzne stany emocjonalne bohaterów, jak na przykład podczas ich spaceru w zacienionym lesie, kiedy oszołomiona Madeleine prosi ukochanego, aby zabrał ją „do miejsca, gdzie jest światło”.

... i zieleni (źródło: msn.com)

W jak wojeryzm

Ważną jest również sama rola spojrzenia w Vertigo, wpisująca film w szereg pozycji podejmujących temat wojerystycznego charakteru poznania, podkreślający przyjemność czerpaną z podglądactwa. Przykładem tego w Zawrocie głowy jest prowadzone przez detektywa śledztwo, w którego trakcie podąża za Madeleine krok w krok, jeździ za jej samochodem, idzie za kobietą do kwiaciarni Podesta, muzeum czy nad zatokę San Francisco. Tym samym Hitchcock igra z samym widzem – my również jako obserwatorzy dzieła filmowego stajemy się podglądaczami, zaspakajającymi własną ciekawość i pragnienie doznania nietuzinkowych emocji, których próżno szukać w szarej codzienności.

Vertigo: dolly zoom

Filmowi zawdzięczamy ponadto powstanie efektu „dolly zoom”, który w historii Scottiego obrazuje jego ataki lęku wysokości. Ten wizualny efekt powstaje przy jednoczesnym przybliżeniu obrazu i oddaleniu kamery, dając widok niezmienionego pierwszego planu na zmienionej perspektywie tła. Często autorstwo dolly zoom jest mylnie przypisywane operatorowi Robertowi Burksowi. Niektóre źródła wskazują, że twórcą efektu był sam Alfred Hitchcock, lecz było to najpewniej zasługą drugiego operatora, niewymienionego w napisach końcowych – Irmina Robertsa.

Dolly zoom (źródło: giphy.com)

Od kinowej porażki do historycznego sukcesu Zawrotu głowy

W roku swej premiery Zawrót głowy (1958) odniósł druzgocącą klęskę. Dziś owiane legendą dzieło Alfreda Hitchcocka zostało uznane za nazbyt przekombinowane, a jego największą wadą miało być rozwiązanie głównej intrygi filmu na pół godziny przed końcem. „Variety” i „Los Angeles Times” nazwały obraz zbyt długim i powolnym.

Również dotychczasowi fani twórczości mistrza suspensu akcentowali własne rozczarowanie zaprezentowaną historią, wskazując na nieautentyczny wątek miłosny rodzący się między starzejącym się Jamesem Stewartem a młodszą o ponad dwadzieścia lat Kim Novak. Według wielu źródeł również sam Alfred Hitchcock miał obarczać aktora winą o niepowodzenie produkcji – przez lata współpracy James Stewart stał się jednym z najbardziej cenionych przez twórcę artystów wielkiego ekranu, tworząc wybitne kreacje w Sznurze, Oknie na podwórze i Człowieku, który wiedział za dużo, a po porażce Zawrotu głowy już nigdy nie wystąpił w filmie mistrza.

James Stewart i Kim Novak (źródło: pinterest)

Zmiana w myśleniu o Zawrocie głowy dokonała się za sprawą krytyka filmowego Robina Wooda, a także francuskiego magazynu „Cahiers du Cinema”. Vertigo uznano za najlepszy obraz w reżyserii Alfreda Hitchcocka oraz za jedno z najgłębszych i piękniejszych wizualnie dzieł w historii X Muzy. Doceniono metaforyczną historię i niezaprzeczalny artyzm twórcy. Wskazywano również na nowatorstwo techniczne, doskonałą pracę światła, kompozycje Bernarda Herrmanna i bogatą symbolikę. Pozytywne przyjęcie filmu nastąpiło zaś w latach 80. kiedy w kinach ponownie wyświetlano zniesławione dzieło. Wydanie Zawrotu głowy na kasetach VHS i jego późniejsza, odnowiona wersja ustanowiły dodatkowo komercyjny sukces produkcji.

Dobry artysta zawsze wyprzedza swój czas i tak też stało się w przypadku Vertigo. Dziś arcydzieło Alfreda Hitchcocka uznawane jest za jedną z najwybitniejszych i rewolucyjnych pozycji w dziejach kinematografii. W 2012 roku Brytyjski Instytut Filmowy okrzyknął Zawrót głowy najlepszym filmem wszech czasów. Tym samym obraz mistrza suspensu zdetronizował Obywatela Kane’a Orsona Wellesa, cieszącego się owym mianem w poprzednich latach.

Autor: Paula Apanowicz

Literatura:

D. Auiler, Vertigo: The Making of a Hitchcock Classic, London: Titan Books, 1999.

K. Loska, Hitchcock – autor wśród gatunków, Rabid, Kraków 2002.

H. Scott, F. Truffaut, A. Hitchcock, Hitchcock/Truffaut, tłum. T. Lubelski, Świat Literacki, Izabelin 2005.

P. Ackroyd, Alfred Hitchcock, tłum. J. Łaziński, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2017.

McGilligan, Alfred Hitchcock: życie w ciemności i pełnym świetle, tłum. J. Matys, Twój Styl, Warszawa 2005.